Yalnızlık üzerine söz söylemeden önce kalabalıkları anlatmak gerekir. İnsanların büyük çoğunluğu yalnızlığı hiç sevmez. Bu sebeple, en ücra köşelere kaçıp tek başına yaşamayı tercih eden kişiler nadirdir. Onların dışında hemen herkes toplum içinde, kalabalık yerlerde yaşamayı tercih eder. Bunun türlü sebepleri olduğu ileri sürülebilir. Herşeyden evvel toplum içinde yaşamak hayatı kolaylaştırır. Kalabalıklar güçlüdür! Güvenlik sağlar. Tarihte insanın ve toplumun gelişme süreçleri düşünüldüğünde; bireylerin ve tabii kavimlerin birbirlerinin saldırılarından korunabilmek için kalabalık topluluklar içinde olmak istemelerini anlamak kolaydır. Eli silah tutan ‘ilave’ bir adam güvenlik hissini artırır. Kalabalıkların gücü türlü boyutlarda tartışılabilir.
Sadece çok sayıda insanın aynı yerde toplanması bile değer
yaratır. Kent merkezlerinde nüfusun en yoğun aktığı meydanlar, caddeler ya da
sokaklar; mülk fiyatlarının, kiraların ya da alınan satılan ürünlerin
fiyatlarının genellikle en yüksek olduğu yerlerdir. Ticari değeri en yüksek binalar,
kenarından gelip geçen insan sayısının en fazla olduğu geçiş güzergâhlarındadır.
Kalabalıkların arazi rantının belki de biricik sebebi olduğu düşünülebilir. Büyük
bir topluluk içinde yaşamanın başka faydaları da vardır.
Bir üretim tesisinin kapasitesinin büyük olması genellikle,
daha küçük kapasiteli bir tesise kıyasla birim başına üretim maliyetini düşürür.
Bu durum ‘sabit sermaye’ maliyetinin birim başına dağılmasından kaynaklanır ve
ölçek ekonomisi olarak adlandırılır. Dolayısıyla, kalabalıkların bir coğrafya
parçasında toplanması, orada altyapının daha ekonomik ve erişilebilir olmasını temin
eder. Yolların; kanalizasyon, su, elektrik, doğalgaz ve telefon şebekelerinin;
kısacası altyapı maliyetinin çok sayıda insan arasında paylaşılması, bu tür büyük
yatırımları kolaylaştırır. Kentlerin kurulmasının sebeplerinden biri herhalde bu
olsa gerektir.
Ayrıca, insanlar bir araya geldiklerinde işbölümü ve ticaret
de kolaylaşır. Pazar yerleri insanların toplandıkları alanlardan ibarettir.
Teknolojinin gelişmesiyle fiziksel pazar yerlerinin yerini dijital pazar yerleri
almaya başlayınca; en büyük kalabalıkları toplayabilenler en çekici pazarlar
olmuşlardır. Bu durumun başka bir örneği, iletişim hizmeti sunan şirketlerin durumudur.
En büyük telefon şirketleri, dijital iletişim platformları, sosyal medya
platformları en büyük kalabalıkları cezbedenlerdir. Bazılarının ‘ağ etkisi’ ya
da ‘network etkisi’ dedikleri şeydir bu! İnsanlar büyük kalabalıklara katılmayı
isterler. Çünkü böylelikle daha çok insana erişmek mümkündür. Bu tür dijital
aracılar bir süre sonra ‘doğal tekeller’ konumuna gelir ve rakip tanımazlar.
Çünkü sistem bir kez oturduğunda dijital evrende bile kalabalıklar yer
değiştirmekte hayli tembeldir.
Aynı alanda faaliyet gösteren işyerleri genellikle aynı
bölgelerde yerleşirler. Örneğin bir cadde yan yana lokantalarla, barlarla ya da
kafelerle dolar. Rakiplerin olduğu bir cadde üzerine yerleşmektense, başka
kimsenin yerleşmediği bir cadde üzerinde işyeri açmak ilkin bazılarına daha
cazip görünebilir! Fakat fiili durum önemli bir gerçeğe dayanır: Aynı bölgedeki
rakipler, rakip oldukları kadar birbirlerinin destekçisidir. Dolu bir
restoranda boş masa bulamayan bir müşteri, evine dönmektense hemen yandaki
restoranlarda boş masa var mı diye bakacaktır. Bu tür yığılmaların başka yararları
da vardır: İşten ayrılan çalışanlar, aynı bölgedeki bir başka işyerinde
çalışmaya başlayabilir; ya da personeli iş bırakan patronlar kancayı yandaki
rakibin personeline takabilir. Burada ‘ekosistem’ kavramına da değinmeliyim!
Bir araya gelen insanlar ya da insan topluluları (örneğin, firmalar ve başka
her türlü organizasyon) bir bölgeye yığıldıklarında bir ekosistem yaratırlar. Organize
sanayi bölgelerinin kurulmasının gerisindeki mantık, bölgedeki firmaların bir
ekosistem oluşturmaları beklentisine dayanır. Bu tür sistemlerde her unsur sisteme
birşeyler verip sistemden birşeyler alır. Deniz altındaki mercan kayalıkları da
böyledir. Buralar
inanılmaz sayıda rengârenk canlının iç içe yaşadıkları alanlardır.
İnsan topluluklarının en küçük birimi ‘ailedir’. Çekirdek
aile; anne, baba ve çocuklardan oluşur. Büyük anneleri, büyük babaları,
kardeşleri, kuzenleri de içeren geniş aile yapıları da mevcuttur. Aile
topluluğu ‘güven’ duygusuyla iç içe olduğu için sıklıkla iş hayatına da uzanır.
Hem dünyada hem de Türkiye’de irili ufaklı pekçok şirket aile şirketidir. Aile
siyasi örgütlerde bile yer edinebilir. Monarşik örgütlenmelerin tamamı aileye
dayanır. Krallıklar ve zenginlikler aileler etrafında inşa edilirken; kırsal
kesimde tarım ve hayvancılıkla hayatını kazanan çok çocuklu
ailelerin bir çeşit ekonomik örgütlenme modeli olduğu düşünülmelidir. Gelecek
kaygısından güvenliğe; bedelsiz işgücü ihtiyacından bebek ölümlerinden
kaynaklanabilecek risklerin bertaraf edilmesine kadar yığınla sebebi vardır çok
çocuklu aileler kurmanın. Bu sadece köylerde değil kentlerde de böyledir. Konu
aile olduğunda bile, yine insanın yalnız kalmama tercihi, hatta yalnız kalma korkusu belirginlik kazanır.
Kısacası, insanların ve insan toplulukları olan organizasyonların
ekseriyeti kalabalık ortamları tercih ederler. Çoğu zaman bu, sadece bir tercih
değil bir zorunluluktur. Kentler bu sebeple gittikçe büyümektedir.
Söyledim; yalnızlık üzerine söz söylemeden önce kalabalıkları
anlatmak gerekir. Oysa insan, doğası gereği ‘özde’ yalnızdır. Kalabalıklar
içindeyken de yalnızdır! Ailesi de olsa yalnızdır. Annesinin, babasının,
kardeşlerinin, karısının, kocasının, çocuklarının ve tüm yakınlarının yanında
da yalnızdır. İnsan yalnız doğar; yalnız ölür. Doğarken ya da ölürken başında
yüzlerce insan olsa da yalnızdır. İnsan ne kadar yalnız olduğunu, sevdiği bir
insanı kaybettiğinde daha iyi anlar! Kaybedilenin ‘yalnız’ gidişi; insana kendisinin
de ne kadar yalnız olduğunu öğretir.
Günümüzde büyük kentlerde, çokkatlı apartmanlarda, iğne
atılsa yere düşmeyecek caddelerde bile; insanın yalnızlığı artmaktadır. Aynı
apartmanda ya da çevresi çitle çevrili sitede yaşayıp da sabahları
karşılaştıklarında birbirlerine sadece “günaydın” bile diyemeyen kalabalıkların
içinde insanın yalnızlığı göze batar.
Belki de bu sebeple, akıllı telefonun küçücük ekranına sıkışmaktadır
insan. Belki bu yüzden apartman dairelerinde kedi köpek besleyenlerin sayısı bu
kadar artmıştır. Belki sokak hayvanlarını besleyenlerinki de yalnızlıklarını
giderme arayışıdır. Belki bu yüzden milyonlarca insan özel hayatının
ayrıntılarını dijital mecralarda gözler önüne sererek ilgi görme çabasındadır.
İnsan özde yalnızdır! Çok büyük kalabalıkların içinde bile
kendi içine döndüğünde yanızlık hissinin verdiği sızıyı için için
hissetmektedir. Bu sızıyı gidermek için ne yaparsa yapsın, yalnızlık hissinden
bütünüyle kurtulması imkansızdır. Bunun en temel sebebi herhalde ‘benlik’ olsa
gerektir. Ben olmak hep biz olmanın önüne geçer. Ailenin bu kadar baskın bir
konumu olmasının merkezinde bile benlik vardır.
Başkalarıyla konuşmaya çok ihtiyaç duyar insan. Anlatmak
ister. Kimi anlatmaktan çok dinlemeyi sever gibi görünse de aslında hemen
herkeste bir anlatma ihtiyacı vardır. Bunun temel sebebi de yalnızlık hissinin
verdiği acıyı dindirmektir. Kendi içindeki konuşmanın, başkalarıyla sürdürülmek
istenmesi yalnızlık hissinin azaltılması içindir. İnsan aslında sürekli
anlatır; konuşur durur. En çok kendisiyle konuşur. Hiç çekinmeden... Tereddütsüz... Sansürsüz... Aklına geldiği gibi... Çünkü yapayalnızdır.
© Emin
Akçaoğlu, Mavişehir, 25 Mart 2024
Gerçek ya da eski dildeki karşılığıyla hakikat nedir? Türk Dil Kurumu’nun Türkçe sözlüğünde gerçek kelimesinin anlamları on maddede sıralanıyor. Bunlardan sadece bazıları bu denemenin konusuyla doğrudan ilgili. Örneğin, gerçek “[y]alan olmayan, doğru olan şey[dir]; [b]ir durum, bir nesne veya bir nitelik olarak var olan, varlığı inkâr edilemeyen, olgu durumunda olan[dır]; [d]oğadaki gibi olan, doğayı olduğu gibi yansıtan[dır]; [d]üşünülen, tasarımlanan, imgelenen şeylere karşıt olarak var olan[dır]”. Oxford sözlüğü ise kavramı şöyle tanımlıyor: “[Gerçek] el ile tutulup göz ile görülecek biçimde tam anlamıyla var olan, varlığı hiçbir biçimde yadsınamayan, bir durum, bir olgu, bir nesne ya da bir nitelik olarak var olan; kendisi gibi olan, aslına uygun bulunan, yapay olmayan[dır].”
Benim gerçek tanımım ise çok yalın: Gerçek ‘olandır’!
Dolayısıyla gerçek, ona dair ‘algılardan’ bağımsızdır; objektiftir. Kim nasıl
görürse görsün, kim ne derse desin, kim nasıl tanımlarsa tanımlasın; gerçek ‘olandır’;
‘o’ ne ise odur. Ona dair söylenenlerden bağımsızdır. Nesneldir.
Burada ‘algı’ kavramını özellikle vurguladım! Çünkü bütün bu
söylediklerim akla ‘algı’ kavramını da getirmelidir. Benim anladığım hâliyle
gerçek ‘ona dair’ kimin ne düşündüğünden, ne söylediğinden bağımsız; ne ise ‘o’
olduğuna göre; ‘ona dair’ söylenenlerin veya onun nasıl görüldüğünün ‘öznel’
bir yanı olabilir.
Bu şu anlama gelir: Eğer üzerinde konuşulan gerçek, bazıları
tarafından ‘dürüstçe’ diğerlerinin tanımladığından farklı tanımlanıyorsa bunun
sebebi olsa olsa tanımlayanların algılarının ‘öznel’ oluşundan kaynaklanır.
Aslında bu da son derece doğaldır. Çünkü insan kendi doğası gereği kimi durumda
(ya da çoğu durumda) algılarının esiridir. İnsan herşeyi kendi filtrelerinin
izin verdiği biçimde görme ya da değerlendirme eğilimindedir. O filtreler
kişinin nerede, hangi aileye doğduğundan başlayarak; öğrenimine, inançlarına,
tecrübesine bağlıdır. Her insan kendi hayatının ürünüdür. Dolayısıyla ‘gerçek’
tek ve aynı olsa da; her insan için ayrı ayrı ‘gerçeklikler’ olabilir. Bu
sebeple şunu iddia etmek güç olmayacaktır: Çoğu zaman herkesin gerçeği
gerçekten az ya da çok sapabilir. Bu durum “Biri doğdu” ya da “Biri öldü”
denebilecek kadar somut durumlarda asgari ölçüde olsa da bazı başka konularda
daha yüksek düzeylerde kendisini gösterebilir.
İnsan doğasının bu yönünün, insan tarafından keşfi hiç de
yeni değildir. İnsanın bu zaafiyeti çağlar boyunca birileri tarafından
kullanılmıştır. Gerçekleşeni değiştirmek mümkün olamayacağına göre, gerçeklik
algısını değiştirerek insanları yönlendirmek her zaman mümkün olmuştur. Bunun
türlü yöntemleri vardır. Bu yöntemlerin genel adını koyarken kimi ‘halkla
ilişkiler’ kimiyse ‘propaganda’ kavramlarını kullanmayı tercih etmiştir. Başka
isimler de bulunabilir. Mesela ‘reklam’ da denilebilir. Bu söylediklerime karşı
çıkanlar olabilir. Fakat sağduyu sahibi okuyucu ‘düşündüğünde’ kendi
değerlendirmesini çok daha sağlıklı yapacaktır.
Öyleyse, insanın ya da insanların gerçeklik algılarıyla uğraşmanın gereği nedir? Neden bazıları bazı başkalarının gerçeklik algılarını değiştirmek isterler? Bu sorunun cevabı çok basittir: Bunu kendi menfaatleri gereği yaparlar. Neden? Çünkü hayatın pek çok alanında kişiler arasında ya da kişilerden oluşan topluluklar arasında sonu gelmez bir ‘müzakere’ süreci yürür. Bu müzakerelerin esas amacı karşı tarafı ‘ikna’ etmektir. İkna beraberinde ‘rızayı’ getirir. İkna ve rızayla sonuçlanan her müzakere süreci bir anlaşma doğurur. Her anlaşma bir tür 'bölüşme' ilişkisidir bir bakıma: Kimi kimi ikna ettiği, neyin nasıl paylaşılacağına dairdir.
Elbette iknanın türlü yöntemleri olabilir. Bunlardan biri zor kullanmaktır. Fakat zorla ikna en pahalı olanıdır ve üstelik zor her durumda kullanılamaz. Maliyeti en düşük ikna yöntemi ise gerçekten sapan bir gerçeklik algısının yaratılmasıdır. Diğer tarafın - olabildiğince - 'gönlünün yapılmasıdır'. İnsanlık tarihi bunun örnekleriyle doludur. Bu konuyu başka denemelerde bambaşka yönleriyle yeniden düşüneceğim.
Bu denemenin özeti şudur: Gerçek ve algılanan gerçeklik daima aynı
şeyler değildir; algılanan gerçeklik değiştirilebilir ama gerçek değiştirilemez.
Emin Akçaoğlu, Mavişehir, 11 Şubat 2024
İnsan ‘biriktirir’. Neyi biriktirir insan? Kişiden kişiye değişir neyin biriktirileceği. Kimi pul biriktirir mesela. Kimi biblo biriktirir. Kimi fincan biriktirir. Bu kişiler koleksiyonerlerdir ve farklı objeleri biriktirirler. Koleksiyonerlik farklı sebeplere dayanabilir. Kimi sadece zevk için, kimi ticari kaygılarla, kimi itibar için biriktirir; kimisi koruyup sonraki kuşaklara bırakmak ister biriktirdiklerini.
Bazıları para, servet, sermaye biriktirir. Biriken para
geleceğe dönük güvence olma sınırını aşmışsa eğer; artık sermaye birikimi
evresine ulaşılmış demektir. Aslında bir bakıma tüm insanlık tarihi, sermaye
birikiminin tarihidir. Çağlar boyunca önce sermaye biriktirilmiş; ardından
biriken tahrip edilmiştir. Savaşların tarihi bunu anlatır. Savaş sadece binlerin,
milyonların ölümüyle sonuçlanmaz. Bütün bunların yanı sıra yüzyıllar hatta
binyıllar boyunca biriktirilenlerin yerle bir edilmesiyle de sonuçlanır. Başka
bir ifadeyle bazen insan önce biriktirir sonra yok edip yeniden biriktirir.
Dolayısıyla biriktirmek; örneğin sermaye biriktirmek, sadece
bireysel bir eylem değildir. Toplum ya da toplumsal organizasyonlar da
biriktirir. Devlet de! Örneğin devlet de sermaye biriktirir. Zaten tüm organizasyonlar
örgütlü insan toplulukları olduklarına göre, esas olan aslında insandır;
insanın davranışıdır.
Dedim ya devlet de sermaye biriktirir: Altyapı sermaye
birikiminin iyi bir örneğidir. Yollar, köprüler, kamu binaları zaman içinde
birikir. Bu tür yapılara bakıldığında, sermayenin zaman içinde nasıl biriktiği somutlaşır.
Savaşlarda hasımlar birbirinin altyapısını tahrip etmeye çalışır. Savaşta
birikenlerin yok edilmesi çoğunlukla bu amaca dayanır. Eğer sermaye
başkasınınsa ve sahip olanların elinden şu ya da bu şekilde alınamıyorsa; yok
edilmesi de bir seçenektir.
Özel sermaye birikimi de aynıdır. Birikir, birikir… Zaman
gelir ya el değiştirir ya da yok edilir. Örneğin, şirketler kurulur; sonra daha
büyükleri kurulur… Fabrikalar, binalar, filolar kurulur. Sonra gün gelir; bunlar ya el değiştirir ya da yok olur. Bunun için her zaman savaşlara gerek
kalmaz. Ekonomik devinimler bu sonucu yaratır bazen.
Bazen doğal afetler yıkar, yok eder herşeyi! Deprem gibi... Tarih haritadan silinen kentlerle doludur.
Fakat insan sadece sermaye biriktirmez. Daha doğrusu sadece
maddi varlıklar biriktirmez. Başka şeyler de biriktirir. Evet, bazıları sermaye
biriktirmeyi çok önemser ve nasıl biriktireceğini de gayet iyi bilir. Bazısı ise
maddi birikimi pek de önemsemez; ya da bazı başka şeyleri biriktirmek kadar
önemsemez. Onlar sevgi biriktiren, dostluk biriktiren, bilgi biriktiren, iyilik
biriktiren, duygu biriktiren, düşünce biriktiren, itibar biriktiren veya tecrübe biriktirenlerdir.
Öyle ya da böyle zaten; az ya da çok
hepsini birlikte biriktirmek eğilimi yaygındır ya da insan doğasına daha uygundur.
Kimi birini diğerinden daha çok önemsese bile hemen herkes az ya da çok
saydıklarımdan bazılarını birlikte biriktirir veya biriktirmeye gayret eder.
Söyledim ya, aslında bütün insanlık tarihi biriktirmek
üzerine kuruludur. Bugün üzerinde yaşadığımız dünyada hayatımızı anlamlı kılan,
kolaylaştıran, güzelleştiren, yaşamı daha iyi anlamamızı sağlayan ne varsa;
bizden önce yaşayanların bugüne kadar biriktirdikleridir. Hatta bazen tersini
söylemek bile mümkün; kimi durumda hayatı zorlaştıran ne varsa onlar da bir
birikim sürecinin ürünüdür. Böyle bakınca, şunu söylemek de mümkündür: Yaşamda
elimizde ya da zihnimizde ne varsa çoğunlukla bunların çok büyük bölümü bize
daha önceki kuşakların biriktirip miras bıraktıklarıdır. Çevremize baktığımızda
insan eli değmiş ne görüyorsak hepsi böyledir. Kısacası aslında neyimiz varsa
hepsi mirastır; önceki kuşakların bize bıraktıklarıdır!
Yemek tariflerini düşünelim mesela. Hele hele Türkiye gibi
onlarca uygarlığın kavşağında binlerce yıldır insanların gelip geçtiği,
yerleşip terk ettiği bir coğrafyada yemek kültürünün ne kadar zengin olduğunu
düşündüğümüzde gelip geçen tüm o insanların sadece bu alandaki mirasının ne
kadar büyük olduğu ortada.
Bütün diller de miras değiller mi? Önceki kuşaklardan bugüne
ulaşan bütün bilgiler, düşünceler, sanat eserleri, inançlar… Hepsi miras değil
mi? Bizim olduklarını sandığımız düşüncelerimiz bile aslında önceki kuşakların
mirasıdır çoğunlukla.
Söyledim: İnsan yaşadıkça biriktirir. Biriktirebilmek çaba
gerektirir. Ne biriktirilirse biriktirilsin çaba şarttır. Dolayısıyla biriken
bir bakıma aslında emektir! Çaba ya da emek de tek başına yeterli değildir
tabii! Bir o kadar gerekli olan başka bir şey daha vardır: Zaman!
Biriktirebilmek zaman gerektirir. Ancak zaman içinde biriktirmek için emek
harcanmışsa oluşur birikim.
Daha önce de değindim: Biriktirilenler her zaman ‘iyi’
şeyler olmak zorunda değildir. Çöp de biriktirir insan örneğin. Zehir
biriktirir. Dünyayı biriktirdikleriyle zehirler. Örneğin hava kirliliği de
önceki kuşakların biriktirip bize bıraktırdıklarındandır.
Acı da birikir; öfke de kin de! Savaşlar bir tarafın
galibiyetiyle sonuçlanırken bir diğerinin acılarının, kininin, nefretinin,
önyargılarının birikmesine sebep olabilir. Bunlar da miras olarak kalır gelecek
kuşaklara. Kimisi bunlar üzerinden toplumsal bellekte anılar, duygular,
düşünceler biriktirir.
Bunlardan başka biriktirilenler de vardır tabii: Örneğin
kurallar birikir. Değer yargıları birikir kuşaktan kuşağa aktarılarak.
Kimi bu toplumsal belleği önemser ve hayatı(nı) buna göre tanzim
eder. Kimiyse bütün bu birikimi göz ardı eder ve tekrar biriktirmeye yeltenir.
Kısacası, insan yaşadıkça biriktirir ve biriktirdiklerini
sonraki kuşaklara miras bırakır. Elimizde, zihnimizde, çevremizde ne varsa;
iyisiyle kötüsüyle her şey önceki kuşakların bize mirasıdır. Bizim bugün
biriktirdiklerimiz de bizden önceki kuşakların biriktirdiklerinin üzerine
eklenmektedir, sonraki kuşaklara devredilmek üzere.
O halde şu soru sorulmaya değer: “İnsan yaşadıkça
ne(ler) biriktirmeli?”
Emin Akçaoğlu, Mavişehir, 7 Şubat 2024
